Temiz Hava Hakkı Platformu’nun (THHP) 2016 yılından bu yana sistemli olarak hazırladığı, Türkiye’deki hava kalitesi ve hava kirliliğinin insan sıhhatine tesirlerini inceleyen Kara Rapor 2024 yayınlandı. Kömür, petrol ve doğal gazın yakılmasının, fosil yakıtlara bağımlılığın en değerli çevresel bedellerinden biri hava kirliliği. Türkiye’de hava kalitesinin idaresiyle ilgili ayrıntılı bir mevzuat olsa da bu mevzuatın içeriğinde ve uygulanmasında önemli kahırlar var. En kıymetli problemlerden biri, mevzuatta muhakkak bölüm ve tesislere tanınan istisnalar. 2016 yılından beri Türkiye genelinde, yıl bazında hava kalitesi datalarını, mevzuat, siyaset ve uygulamalarını inceleyen THHP, Kara Rapor’un altıncısında da hava kirliliğiyle ilgili problemleri ortaya koyup somut tahlil teklifleri getiriyor.
Temiz Hava Hakkı Platformu Koordinatörü Deniz Gümüşel, İstanbul’da düzenlenen basın toplantısında şunları söyledi: “Temiz hava hakkı, pak, sağlıklı ve sürdürülebilir bir etrafta yaşama hakkının kıymetli bir bileşeni ve bir insan hakkı. Bu hakkın tesirli biçimde kullanılabilmesinin ön şartı, soluduğumuz havanın kalitesini bilmek. Bu da lakin aktif bir hava kalitesi izleme sistemi, bu sistemden elde edilen dataların hakikat kıymetlendirilmesi ve kamuoyu ile şeffaf süreçlerle paylaşılmasıyla mümkün.
Kara Rapor’da şunu ortaya koyuyoruz: 2022 ve 2023 yıllarında Türkiye genelinde hava kalitesi izleme ağındaki istasyon sayıları artsa hava kirliliğinin izlenmesi randımanı hala çok düşük. Yani altyapımız var, ancak bu altyapıyı faal işletemiyoruz. Bilhassa fosil yakıt kullanan ağır endüstrinin olduğu bölgelerde hava kalitesi sistemli takip edilmiyor. Maalesef Türkiye’de nüfusun yüzde 92’sinden fazlası hala Dünya Sıhhat Örgütü standartlarına nazaran kirli hava soluyor.”
İZMİR’DE HAVA KALİTESİ ALARM VERİYOR
Kara Rapor’a nazaran hava kirliliğine yol açan partikül hususlar PM10 ve kanserojen PM2,5, üç büyük kent İstanbul, Ankara ve İzmir’de sistemli ve kâfi ölçülmüyor.
Ulaşılabilen kısıtlı resmi datalara nazaran İstanbullular 2022 yılı boyunca ortalama 38,41 μg/m3 yani Dünya Sıhhat Örgütü’nün (DSÖ) kılavuz pahasının iki buçuk katı PM10 kirliliğine maruz kaldı. Kansorejen partikül unsur PM2,5 ise gereğince ölçülmedi. Ankara’da 2022 yılı PM10 yıllık ortalaması 39,25 μg/m3, İzmir’de ise 45,18 μg/m3’tü. İzmirliler yıl uzunluğu ulusal mevzuatın koyduğu hudut bedelin üstünde kirli hava soluyor. Ankara ve İstanbul ise bu limitin hududunda.
HAVA KİRLİLİĞİ GÖĞÜS KANSERİNE YOL AÇIYOR
Kara Rapor 2024’ün en çarpıcı vurgularından biri, hava kirliliğiyle göğüs kanseri ortasındaki alakanın ortaya konması.
Dünyada göğüs kanseri ile hava kirliliği ortasındaki ilgiye işaret eden bilimsel araştırmaların sayısının giderek arttığına dikkat çeken raporun yazarlarından halk sıhhati uzmanı Prof. Dr. Gamze Varol şunları kaydetti:
“P10 ve PM2,5 ile birlikte hava kirliliğinin kıymetli bir bileşeni olan NO2’deki (azot dioksit) her 10 μg/m3’lük artış, göğüs kanseri riskini 1,02 kat artırıyor. Her 10 μg/m3 PM10 artışıyla göğüs kanserinden ölme riski 1,05 kat artıyor. ABD’de yapılan bir araştırmaya nazaran ise PM2,5’a daha fazla maruz kalınan bölgelerde yaşayanlarda göğüs kanseri olaylarında yüzde 8’lik bir artış gözlemlendi.”
Raporda ayrıyeten şu bilgilere yer veriliyor: Egzoz dumanı solumak göğüs kanseri riskini artırıyor. Fransa’da yıllık göğüs kanseri olaylarının yüzde 3,15’i, ana kaynağı trafik olan NO2’ye atfediliyor. Bu artışın maliyeti yıllık 825 milyon euro.
HAVA KİRLİLIĞİNDEN KAYNAKLANAN VEFATLAR 70 BİNE YAKLAŞTI
Kara Rapor kapsamında her yıl sistemli olarak yürütülen sıhhat tesir değerlendirmesine nazaran 2022 yılında Türkiye’de hava kirliliği sonucu gerçekleştiği iddia edilen vefatlar hem sayısal hem de orantısal olarak evvelki yıllara nazaran daha yüksek.
Sağlık tesir değerlendirmesi çalışmasını yöneten halk sıhhati uzmanı Prof. Dr. Çiğdem Çağlayan şöyle konuştu: “2022 yılında vilayetlerdeki ortalama ince partikül husus (PM2,5) seviyeleri DSÖ kılavuz pahası olan 5 μg/m3’e indirilebilseydi 68 bin 440 mevt önlenebilirdi. 2022’de kazalar, yaralanmalar ve COVID19 nedenli vefatlar harici gerçekleşen 30 yaş üstü toplam ölümlerin yüzde 14.2’si hava kirliliği kaynaklıydı.”
EN ÇOK MEVT HAKKARİ’DE
Hava kirliliğine bağlı ölümlerin yüzde olarak en yüksek olduğu vilayetler, PM2,5 seviyesinin en yüksek olduğu birinci 10 vilayet. Bir evvelki yıl birinci sırada olan Batman’ın yerini Hakkari aldı. Hakkari’de 230 kişi hayatını kaybetti. Lakin PM2,5 seviyesi 5 µg/m3 ‘ün altına düşürülseydi bu ölümlerin yüzde 41’i önlenebilirdi. Vefat oranlarında Hakkari’yi Batman, Şırnak, Muş, Malatya, Iğdır, Şanlıurfa, Ağrı, Osmaniye ve Gaziantep üzere Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde bulunan vilayetler takip ediyor.
Bununla birlikte DSÖ kıymetlerine nazaran hava kirliliğine atfedilen ölümlerin sayısal olarak en fazla olduğu vilayet, İstanbul (8 bin 357); onu İzmir (4 bin 852) ve Bursa (3 bin 657) izledi. Ankara’da hava kirliliğinden hayatını kaybedenlerin sayısı 3 bin 155. Ölümlerin bu vilayetlerde sayısal olarak daha fazla olması, hava kirliliği seviyelerinden fazla vilayet nüfuslarının yüksek olması ile alakalı.
AĞIR ENDÜSTRİNİN AĞIR OLDUĞU YERLERDE PARTİKÜL HUSUS İZLEMESİ SINIRLI
Türkiye genelinde 2022’de 365 adet hava kalitesi izleme istasyonu olmasına ve bu sayının 2023’te 380’e yükselmiş olmasına karşın, tüm istasyonlarda mevzuata nazaran izlenmesi gereken parametrelerin tamamına bakılmıyor. 2023 yılında toplam istasyon sayısı artmış olmasına karşın, kâfi data alımı sağlanan istasyon sayıları 2022 yılına nazaran daha düşük. Dokuz vilayette hiçbir istasyonda yıllık PM10 pahalarını hesaplamak için kâfi bilgi yok.
Üretimde fosil yakıt, bilhassa de kömür kullanan ağır endüstrinin ağır olduğu bölgelerdeki partikül unsur izlemesi çok hudutlu. Kirliliğin ağır olduğu bilinen Sakarya -Hendek OSB, Kocaeli – Gebze OSB ve Kocaeli – Dilovası – İMES OSB 2 istasyonlarında 2022 ve 2023 yılları boyunca hiç PM10 ölçümü yapılmadı.
2023 yılında en yüksek PM10 ortalamasına sahip olan 10 vilayet sırasıyla Malatya, Kahramanmaraş, Osmaniye, Hakkari, Aydın, Batman, Iğdır, Şırnak, Gaziantep ve Kilis.
Yıllık ortalaması, ulusal mevzuattaki yıllık ortalama PM10 limit pahasının (40 µg/m3) altında gerçekleşen, bir öteki deyişle PM10 açısından havası görece pak olan yalnızca 13 kent var: Adıyaman, Bitlis, Karaman, Isparta, Antalya, Bilecik, Kırşehir, Trabzon, Giresun, Rize, Sinop, Afyonkarahisar, Samsun. Lakin ulusal mevzuatta müsaade verilen yıllık ortalama PM10 kirliliği, DSÖ’nün insan sıhhati için belirlediği kılavuz bedelin 2,7 katı.
THHP’DEN TAHLİL ÖNERİLERİ
THHP, Kara Rapor 2024’te, Türkiye’de hava kirliliğinin ve buna bağlı sıhhat meselelerinin yol açtığı ölümlerin azaltması için şu tekliflerde bulunuyor:
- Türkiye güçte fosil yakıtlara bağımlılığını süratle azaltmalı.
- Ulusal hava kalitesi standartları güzelleştirilmeli.
- PM2,5 için ulusal limit paha belirlenmeli ve yürürlüğe alınmalı.
- Hava kalitesi izleme çalışmaları güzelleştirilmeli.
- Ağır sanayi bölgelerinde hava kalitesinin izlenmesi, kıymetlendirilmesi ve idaresi sistematik hale getirilmeli.
- Hava kirliliğinin sıhhat tesirleri saha çalışmaları ile araştırılmalı.
- Çevresel tesiri olan tüm projeler için sıhhat tesir tahlilinin de yapılması mevzuata dahil edilerek zarurî hale getirilmeli.
- Türkiye imzaladığı hava kalitesine yönelik memleketler arası kontratları uygulamalı.
- Çevresel bilgiye ulaşabilmek için bilgi edinme hakkının aktif biçimde kullanılabilmesi sağlanmalı.
RAKAMLARLA HAVA KİRLİLİĞİ
- Dünyada her yıl 4 milyondan fazla insan PM2,5 kaynaklı hastalıklar nedeniyle hayatını kaybediyor.
- 2022’de Türkiye’de PM2,5 seviyeleri DSÖ kılavuz kıymeti indirilebilseydi 68 bin 440 vefat önlenebilirdi.
- 2022’de Türkiye’de kaza, yaralanma ve COVID19 nedenli vefatlar harici gerçekleşen 30 yaş üstü toplam 480 bin 991 mevtin yüzde 14,2’ü hava kirliliğine bağlıydı.
- Yeterli ölçüm yapılan 71 vilayette DSÖ’nün önerdiği yıllık ortalama PM10 kılavuz bedel olan 15 µg/m3 aşıldı.
- Türkiye’de nüfusun en az yüzde 92’si kirli hava soluyor.
- 2022’de İstanbul ortalama 38,41 μg/m3 yani DSÖ’nün 2,5 katı PM10 kirliliğine maruz kaldı. Ankara’da 39,25 μg/m3, İzmir’de ise 45,18 μg/m3 oldu. İzmir’deki PM10 kirliliği ulusal limit pahanın de üzerinde.
- Türkiye’de yaşayan bir kişi, yıllık ortalamada 26 µg/m3 PM2,5 kirliliğine maruz kalıyor. Bu kıymet DSÖ’nün kılavuz bedelinin beş katı.
- 2023’te SO2 (kükürt dioksit) oranı altı vilayette, Manisa, Şırnak, Adana, Muğla, Konya, Kütahya’da aşıldı. Bu vilayetlerde kömürlü termik santraller ve güç için kömür kullanan ağır sanayi bulunuyor. Kükürt dioksitin en önemli kaynağı kömürün yakılması.
- NO2 (azot dioksit) Kayseri, Kahramanmaraş, Kütahya, Erzincan ve Bolu’nun ortalarında olduğu 10 vilayet DSÖ’nün 24 saatlik ortalama kılavuz kıymeti olan 25 µg/m3’ü en çok aşan vilayetler oldu. Azot dioksit kirliliği en çok trafikte ve endüstride fosil yakıt tüketiminden kaynaklanıyor.
- NO2’deki (azot dioksit) her 10 μg/m3’lük artış, göğüs kanseri riskini 1,02 kat artırıyor. Her 10 μg/m3 PM10 artışıyla göğüs kanserinden ölme riski 1,05 kat çoğalıyor.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı
