Üsküdar Üniversitesi Rektör Danışmanı ve Tıp Fakültesi Farmakoloji Anabilim Kısmı Lideri Prof. Dr. Tayfun Uzbay, bilim dünyasında etik dışı uygulamaların telaş verici boyutlara ulaştığını anlattı.
Bilim dünyası global ölçekte son 20 yıldır etik erozyonu uğradı
Bilim dünyasının son 20 yıldır önemli bir etik erozyon yaşadığını tabir eden Prof. Dr. Tayfun Uzbay, bu sorunun milletlerarası itibarlı bilim mecmualarında yayımlanan makalelerle de kanıtlandığını belirtti. Prof. Dr. Uzbay, Northwestern Üniversitesi’nden metabilimci (bilimin bilimi) Reese Richardson’ın PNAS mecmuasında yayımlanan ve Science mecmuasının de gündemine taşıdığı çarpıcı çalışmaya dikkat çekti.
Prof. Dr. Uzbay, bu araştırmanın ortaya koyduğu tabloya ait şunları lisana getirdi:
“Richardson, yaptığı değerlendirmede hüzün verici olarak çok çarpıcı kimi bilgilere ulaştı ve şu anda bilimsel yayınların etik dışı birtakım sapmalarla büyük bir sanayi haline gelmeye başladığını, birçok uydurma yayının ya da birçok niteliksiz yayının nitelikli mecmualarda bile çarçabuk yayımlandığını ortaya koymuşlar. Yaptıkları çalışmada tespit ettikleri kıymetli mevzulardan biri, hepimizin hürmet duyduğu PLoS One üzere saygın mecmualarda editörlerin taraflı bir hakemlik düzeneği işlettiklerini ortaya koymaları. Ne demek istiyorum? Editörler, belli muharrirlerin makalelerine odaklanmış, onların çalışmalarını çok fazla zorlamadan, yayınlanmasını kolaylaştırmışlar. Çalışmada bu durum açıkça ortaya konuyor. Araştırma derinleştikçe ise karşımıza epey farklı bağlantılar ağı çıkıyor. Bu ağ içinde; uydurma dataların kolaylıkla olağan bir makale haline getirilip yayımlanmasından tutun, 3-4 yazarlı bir çalışmanın 8-9 yazarlı hale getirilip muharrir sıralarının satılmasına kadar pek çok üzücü ve bilime olan saygıyı zedeleyici sonuçlara ulaşılıyor. Bu, aslında çok ses getiren bir çalışma. Türkiye’de şimdi çok farkına varılmadı, tahminen de çok yeni olduğu için.”
Sahte bilim giderek bir sanayiye dönüşüyor
Edinburgh Üniversitesi’nde misyon yapan bilim gazetecisi Dr. Kathleen O’Grady’nin, bu bahiste bir öbür makale kaleme aldığını da lisana getiren Prof. Dr. Uzbay, “Söz konusu makaleyi tahlil ederek üzerine birtakım ek bilgiler de ekliyor. O’Grady, bilimin —özellikle geçersiz bilimin— giderek bir sanayiye dönüşmekte olduğunu vurguluyor ve bu durumu altını çize çize anlatıyor. Üstelik bunu, alanında dorukta kabul edilen en değerli bilim mecmualarından biri olan Science’da yayımlatıyor. Bu bize şunu gösteriyor: Husus, dünya çapında bilim insanlarının, itibarlı bilim mecmualarının ve bilim topluluğunun ağır dikkatini çekmiş durumda. Üstelik artık bu durum önemli bir sorun haline gelmeye başlamış.” diye konuştu.
Bilimsel sahtekarlık artık organize!
Bilimsel sahtekarlığın artık ferdî aksiyonların ötesine geçerek organize bir yapıya dönüştüğünü belirten Prof. Dr. Uzbay, “yayın fabrikaları” olarak isimlendirilen bu sistemin işleyişini şöyle anlattı:
“Bu artık içinde paranın da dönmekte olduğu büyük bir sanayiye dönüşmüş durumda ve bunlara yayın fabrikaları deniliyor. Birtakım yayınlar üretiliyor. Bu biçimde çok kısa müddette birtakım şahıslar istediklerinden daha fazla sayıda makaleye sahip olabiliyorlar. Hatta birtakım atıf ağları da var. Birbirlerine karşılıklı atıfta bulunuyorlar. Mecmua editörleri karşılıklı paslaşarak makalelerini yayımlıyorlar. Bu makaleler önemli kontrollerden geçmeden yayımlanıyor ya da makalelerin defoları varsa o defolar bilimsel çalışılarak laboratuvarlarda değil de fake olarak düzeltiliyor ve makaleler yayımlanıyor. ‘Peki, dürüst ve nitelikli yayınlar yapan bilim insanları var, lakin etik dışı işler yapanlar da var. Onlar yakalandığında ne oluyor?’ İşte asıl sorun burada. Bu şahıslar teşhir ediliyorlar, fakat birçok vakit önemli bir yaptırımla karşılaşmıyorlar. Kimi önemli kurumlarda işlerine son verilebiliyor lakin çoğunlukla ağır cezalar almıyorlar. Akademik dünyanın dışına itilseler bile bu, geçmişte olduğu üzere caydırıcı olmaktan çıkmış durumda. Günümüzde ise bu çeşit etik dışı uygulamaların giderek yasallaşmaya başladığını görüyoruz. Her iki makalede de altı çizilen değerli noktalardan biri bu. Paralı yayıncılık ve ortacılar üzerinden makale yayımlatma artık giderek olağan hale gelmiş durumda.”
Sahte yayınlar toplumsal sıhhat için risk oluşturuyor
Sahte yayınların en çok tıp ve sıhhat bilimleri alanında görülmesinin toplumsal sıhhat için büyük bir risk oluşturduğuna dikkat çeken Prof. Dr. Uzbay, şöyle devam etti:
“Daha üzücü olan öteki bir husus var. Bu tip yayınlar maalesef tıp bilimleri ve sıhhat bilimleri alanında daha çok görülüyor. Bilhassa messenger RNA ve mikroRNA hususlarında son periyotta çok fazla dikkat çekiliyor. Biyoloji laboratuvarlarında, bilhassa mikroRNA çalışmalarında çok sayıda geçersiz yayına ulaşıldığı bildiriliyor. Sıhhat bilimleri alanında, kanser üzere son derece değerli bir hususta da aldatıcı ve düzmece makalelerin yayımlandığı görülüyor. Bundan yaklaşık yedi yıl evvel, 2017’de, Nature mecmuasında —bilim dünyasının tepesindeki yayınlardan biri— “Hiperprolifik Yazarlar” başlığıyla değerli bir makale yayımlanmıştı. Bu makale, ünlü Stanford Üniversitesi profesörü Dr. Ioannidis tarafından kaleme alınmıştı. Makalede, birtakım bilim insanlarının akıl almaz derecede yüksek yıllık yayın sayısına ulaştığına dikkat çekiliyordu. Örneğin, yılda 80 makale yayımlayan şahıslardan kelam ediliyordu. Bu, kolay bir hesapla, bir kişinin ortalama beş günde bir makale yayımlaması manasına geliyor ki pratikte mümkün olmayan bir durum. Bu türlü bir üretkenlik, fakat belli ağlar ve karşılıklı çıkar bağlantıları içinde oluşabilecek bir sonuçtu.”
Aslında bugün gelinen noktanın temellerinin o devirde atıldığını kaydeden Prof. Dr. Uzbay, “O yıllarda, daha çok ‘sempatik kanal’ üzerinden, yani âlâ ilgiler içindeki bilim insanlarının karşılıklı olarak birbirlerinin yayınlarını desteklemesi kelam konusuyken; bugün bu durum, sahteciliğin ve paranın döndüğü bir sanayiye dönüşmüş durumda. Bu da işin en tehlikeli boyutunu oluşturuyor. Pekala, bu durum karşısında ne yapılmalı? Görünen o ki akademinin, üniversitelerin ve bilim örgütlerinin, bilimdeki takdir ve ödüllendirme sistemlerini yine gözden geçirmesi gerekiyor.”
Nitelikli araştırmaları teşvik edip ödüllendirmeliyiz
Türkiye’deki duruma da değinen Prof. Dr. Uzbay, sözlerini şöyle tamamladı:
“Bizde çoklukla takım atamalarında ve bilimsel mükafatların verilmesinde, yüklü olarak yayın ve atıf sayılarına bakıyoruz. Lakin bu sayılara bakarken derinlemesine bir kıymetlendirme yapmıyoruz; çalışmaların içeriğine, bilime dair hangi soruları sorduğuna ya da hangi sorunlara odaklandığına gereğince dikkat etmiyoruz. Münasebetiyle, çok çeşitli alanlarda, birbirinden farklı hususlarda yayın yapabilen; lakin neye odaklandığı net olmayan, buna karşın yüksek sayıda yayın ve atıfa sahip bilim insanlarımız var. Her yıl, H-indeksine nazaran yayımlanan ve dünyadaki bilim insanlarını sıralayan listelerde, birinci %2’lik dilime giren çok sayıda bilim insanımız bulunuyor. Ancak buna karşın, Türkiye’nin bilimsel ve teknolojik gelişim açısından neden üst seviye ülkeler kadar güçlü bir üretim kapasitesine sahip olmadığı da ayrıyeten sorgulanması gereken bir bahistir.”
Akademik ödüllendirme ve takım atama sistemlerimizi tekrar gözden geçirmeliyiz!
Bu nedenle, akademik ödüllendirme ve takım atama sistemimizi tekrar gözden geçirmemiz gerekiyor diyen Uzbay, “Sayı ve skor odaklı kıymetlendirme yerine, bilim beşerinin kendi emeğiyle ürettiği, şahsen içinde yer aldığı çalışmalara öncelik vermemiz; bu tıp nitelikli araştırmaları teşvik edip ödüllendirmemiz kıymetlidir. Aksi takdirde, yakın gelecekte, bilime olan inanç -ki COVID-19 devrinde esasen önemli formda zedelenmişti- daha da zayıflayacaktır. Bu ise toplumun bilime güvenmeyi bırakması, hurafelerin tekrar güç kazanması ve toplumun hurafecilerin tesirine girmesi manasına gelir. Bu durum, hem toplum sıhhatini hem de ülkenin gelişimini olumsuz tarafta etkileyecektir.” sözlerini kullandı.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı
